Interpelacja nr 14205 do ministra kultury, dziedzictwa narodowego i sportu w sprawie braku ochrony prawnej w postaci wpisu do rejestru zabytków układu ruralistycznego Opolno-Zdrój w gm. Bogatynia

Szanowny Panie Ministrze!

W gminie Bogatynia w województwie dolnośląskim znajduje się unikatowe dawne uzdrowisko Opolno-Zdrój. Opolno-Zdrój (wcześniej: Bad Oppelsdorf) rozwinęło działalność uzdrowiskową w połowie XIX w. dzięki odkryciu wód posiadających wysoką zawartość związków żelaza i siarki. Na przełomie XIX i XX w. powstawały tu kolejne zakłady kąpielowe, hotele i pensjonaty, w których rocznie przebywało około 1000 kuracjuszy, pochodzących głównie z Saksonii, Śląska i Czech. Miejscowość określana była powszechnie jako Saskie Cieplice (przez analogię do Śląskich Cieplic, tj. Bad Warmbrunn – obecnie dzielnicy Jeleniej Góry).

Opolno-Zdrój, w przeciwieństwie do innych uzdrowisk sudeckich (np. Świeradowa-Zdroju, Cieplic Śląskich, Kudowy-Zdroju, Dusznik-Zdroju, Polanicy-Zdroju lub Lądka-Zdroju), nie reaktywowało swojej działalności po wojnie. Wynikało to z faktu stopniowego zaniku wód zdrojowych, spowodowanego przez oddziaływanie leja depresji pobliskiej odkrywki węgla brunatnego Hirschfelde, przekształconej następnie w odkrywkę Turów, jak również wzrostu zanieczyszczenia powietrza wynikającego z uruchomienia opalanej węglem brunatnym Elektrowni Turów. Po uzdrowisku pozostały jednak zabytki architektury. Opolno-Zdrój posiada specyficzny, wyjątkowy na skalę całej Polski charakter zastygłego w czasie fragmentu historii społeczno-kulturowej tego regionu, a po ewentualnej rewitalizacji może nabrać dawnego blasku i stać się prawdziwą perłą architektury uzdrowiskowej z przełomu XIX i XX w. Wpłynąć to może na podniesienie atrakcyjności regionu, może przełożyć się na rozwój turystyki i zapewnić dodatkowe miejsca pracy – o ile oczywiście uzdrowisko nie zostanie uprzednio zniszczone przez rozbudowę odkrywki Turów.

Zespół architektoniczny Opolno-Zdrój pochodzi z czasów Cesarstwa Niemieckiego, a w związku z powojennymi zmianami granic obecnie stanowi nie tylko część dziedzictwa narodowego Niemiec, ale również Polski.

Pomimo tego że obszar, o którym mowa, spełnia ustawowe przesłanki w zakresie koniecznej ochrony, a dolnośląski wojewódzki konserwator zabytków posiada szeroką wiedzę na temat cennego charakteru układu ruralistycznego Opolna-Zdroju, organ ten nie podejmuje działań z urzędu ukierunkowanych na ochronę tego obszaru, jak i ochronę poszczególnych zabytków. Dla przykładu od dłuższego czasu toczy się postępowanie w sprawie wpisu dawnego zabytkowego domu rekreacyjnego przy ul. Kasztanowej 22, znak: DWKZ WRiD.5130.2016.BL, jednak od wielu miesięcy wojewódzki konserwator zabytków nie podejmuje decyzji o wpisie do rejestru rzeczonego zabytku, a jego poprzednia decyzja o wpisie do rejestru została uchylona przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego. Dolnośląski wojewódzki konserwator zabytków nie odniósł się także pozytywnie do wniosków o ochronę zabytków Opolna-Zdroju.

Jak wskazano powyżej, tuż obok Opolna-Zdroju znajduje się odkrywka węgla brunatnego Turów. W styczniu 2020 roku regionalny dyrektor ochrony środowiska wydał decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach dla przedsięwzięcia polegającego na kontynuacji eksploatacji złoża węgla brunatnego Turów, znak: WOOŚ.4235.1.2015.54. Natomiast obwieszczeniem z dnia 20 marca 2020 roku minister klimatu poinformował o wydaniu decyzji kończącej postępowanie w sprawie zmiany koncesji nr 65/94 na wydobywanie węgla brunatnego ze złoża Turów. Oba te rozstrzygnięcia umożliwiają dalszą ekspansję odkrywki Turów, w tym na obszar dawnego kurortu, który powinien być wpisany na listę zabytków i nie może zostać zniszczony. Plany PGE GiEK dotyczące rozbudowy odkrywki Turów przewidują zniszczenie części miejscowości Opolno-Zdrój i, co za tym idzie, istotnej części unikalnego układu ruralistycznego dawnego uzdrowiska Opolno-Zdrój.

Jest jednak inna droga.

Istnieje możliwość nieznacznego ograniczenia (jedynie o kilka procent) obszaru górniczego kopalni Turów i ocalenie Opolna-Zdroju. Prowadziłoby to nie tylko do zachowania cennego układu ruralistycznego, ale także do stworzenia nowych możliwości rozwoju dla regionu bogatyńskiego. Już teraz rewitalizacja zabytkowej miejscowości pod kątem turystycznym pozwoliłaby na rozwój nowego sektora usług, a co za tym idzie, rozwój lokalnej społeczności. Istnieje przy tym możliwość pozyskania odpowiednich środków z Unii Europejskiej w ramach tzw. Funduszu Sprawiedliwej Transformacji i dokonanie rewitalizacji Opolna-Zdroju w kierunku turystycznym. Na przykład możliwe mogłoby być stworzenie żywego muzeum obrazującego życie w XIX-wiecznym kurorcie, co stosunkowo łatwo byłoby odtworzyć, biorąc pod uwagę dobry stan zachowania zabytków, jak i szereg opracowań o miasteczku z epoki.

Szanowny Panie Ministrze, Panie Premierze, odrestaurowanie Opolna-Zdroju będzie znamienitym przykładem transformacji regionu bogatyńskiego i może dać szansę rozwoju regionu już teraz, ale przede wszystkim – po zakończeniu wydobycia węgla brunatnego. Uratowanie i udostępnienie dawnego kurortu wpłynie na podniesienie atrakcyjności regionu i zapewni dodatkowe miejsca pracy oraz źródła dochodu lokalnej społeczności.

Z tego powodu chciałabym zapytać Pana Ministra:

1. Czy Panu Ministrowi znany jest problem braku ochrony Opolna-Zdroju? Dlaczego zabytki Opolna-Zdroju nie są chronione na mocy postępowań wszczętych z urzędu, tak jak most kolejowy nad Jeziorem Pilchowickim powstały w podobnym okresie?
2. Czy w związku z koniecznością ochrony zabytków Opolna-Zdroju zostaną podjęte działania? Jeśli tak, to jakie?
3. Czy Panu Ministrowi znana jest opinia autorstwa Bartosza Idryjana (absolwent Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu na kierunku: ochrona dóbr kultury na Wydziale Sztuk Pięknych, o specjalności konserwatorstwo; w latach 2010–2015 inspektor ochrony zabytków w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, od 2015 r. miejski konserwator zabytków w Żaganiu) pt. „Opinia ekspercka dotycząca określenia wartości historycznego układu ruralistycznego oraz poszczególnych zabytków architektury i budownictwa w miejscowości Opolno-Zdrój, gm. Bogatynia, pow. zgorzelecki, woj. dolnośląskie”, która jest dołączona do akt sprawy z wniosku o objęcie ochroną układu ruralistycznego Opolno-Zdrój? Z opracowania tego wynika nie tylko spełnienie przesłanek ustawowych ochrony tego obszaru i poszczególnych zabytków, ale też brak kolizji ochrony zabytku z rozbudową odkrywki Turów. W szczególności w przyjętym przez ww. specjalistę zakresie układu poza odkrywką znajdować się będzie 11 obiektów przy ulicach: Bogatyńskiej 6, Kasztanowej 1, Kasztanowej 7, Kasztanowej 10, Kasztanowej 12, Kasztanowej 21 (Carolabad), Kasztanowej 23 (Annenbad), Lipowej 2, Zamkniętej 3, Zamkniętej 5, Zdrojowej 11. Jedynie 5 obiektów z listy B. Idryjana znajduje się na obszarze planowanej rozbudowanej odkrywki: Kasztanowa 22 (Erholungsheim Rudelsburg), Narutowicza 1, Narutowicza 7, Narutowicza 11, dawna altana zdrojowa na rogu ulic Narutowicza i Parkowej. Znaki postępowań: układ ruralistyczny WRiD. 5140.32.2020.KM, Bogatyńska 6 WRiD. 5140.34.2020.KM, Kasztanowa 1 WRiD. 5140.36.2020.KM, Kasztanowa 7 WRiD. 5140.38.2020.KM, Kasztanowa 10 WRiD. 5140.39.2020.KM, Kasztanowa 12 WRiD. 5140.42.2020.KM, Kasztanowa 21 WRiD. 5140.45.2020.KM, Kasztanowa 23 WRiD. 5140.47.2020.KM.

Z poważaniem,
Małgorzata Tracz

Danuta B. / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons